‘मुटुलाई बलियो बनाउँछ कपाल भाती प्राणायाम, एम्सको अनुसन्धानले पुष्टि गर्यो’

नयाँ दिल्ली (ब्यूरो) – भारतको मध्य प्रदेश स्थित अल इन्डिया इन्स्टिच्युट अफ मेडिकल साइन्स (एम्स), भोपालले कपाल भाती प्राणायाम मुटु लाई बलियो बनाएर यस लाई बिरामी हुने खतरा घटाउने योगको शताब्दियौं पुरानो निष्कर्षमा मोहर लगाएको छ ।

भोपाल एम्समा करिब चार वर्षसम्म चलेको अनुसन्धानले कपाल भाती प्राणायामको अभ्यासले मुटुको धड्कन को दर सन्तुलित हुने र मस्तिष्क बढी शान्त र सक्रिय हुने देखाएको छ । यसले व्यक्ति स्फूर्ति महसुस गर्छन् र हृदयघातको जोखिम समेत कम हुन्छ ।

एम्स, भोपालका कार्यकारी निर्देशक प्रा.डा. अजय सिंह भन्छन्, यो अध्ययनले परम्परागत प्रथाहरू जस्तै कपाल भाती को प्रभावमा प्रकाश पार्छ । हामी निरन्तर नवीनता र उत्कृष्टतालाई प्रोत्साहित गर्ने अनुसन्धान को वातावरण कायम राख्न प्रतिबद्ध छौ ।

यो अनुसन्धान कोभिड महामारी उत्कर्ष मा रहेको समय शुरु गरिएको हो । कोरोना महामारीको समय एम्स मा कार्यरत चिकित्सकहरूले परम्परागत चिकित्सा विधिहरूमा यस्तो प्रयोगको आवश्यकता महसुस गर्यो ।

एम्सको इथिकल कमिटी र रिसर्च रिभ्यु बोर्ड ले यो अनुसन्धान गर्नको लागि अनुमति प्रदान गरेको हो । यस पछि एम्स, भोपालको फिजियोलोजी विभागका डा. वरुण मल्होत्राले सन् २०२० मा यस अनुसन्धान परियोजनामा काम सुरु गरे । उनले फरक फरक पृष्ठभूमि का ३० व्यक्तिहरू छाने ।

न्युरल चेक उपकरण को सहायताले उनीहरूको मुटु र मस्तिष्कको पूर्व स्थिति कपाल भाती प्राणायामको अभ्यास को समय र अभ्यास पछि को अवस्था रेकर्ड गरिएको थियो ।

यो अनुसन्धान मैमनसिंह मेडिकल जर्नलमा प्रकाशित भएको छ । यस अनुसन्धानका लागि डा. वरुण मल्होत्रालाई स्कलर रिसर्च एक्सिलेन्स अवार्ड पनि दिइएको थियो ।

कपाल भातीको फाइदाहरू

डा वरुण मल्होत्राको अनुसार अनुसन्धानका क्रममा इलेक्ट्रोएन्सेफालोग्राम (इइजी) मा कपाल भाती पछि मस्तिष्क तर्फ रगतको प्रवाह बढेको पाइयो । यसले धमनीहरूमा बिटा–गामा तरङ्गहरू बढायो । वेगस नर्भ (तन्त्रिका) सक्रिय भयो । मुटुको धड्कन को दर सन्तुलित भयो । यो परिवर्तन मुटुलाई थप स्वस्थ राख्न निकै प्रभावकारी छ । यो कार्यले मस्तिष्कमा अक्सिजनको पहुँच बढ्यो । यसले मस्तिष्कको सचेतना सामान्य को दाँजोमा बढी भयो ।

मुटु रोगीलाई सल्लाह

• डा. वरुण मल्होत्राले मुटु रोग लागे पछि सामान्य गर्न गाह्रो भए पनि स्वस्थ व्यक्तिले कपाल भाती को नियमित अभ्यास गर्दा मुटु रोगको जोखिम कम गर्न सकिने बताए ।
• उच्च रक्तचाप र मुटुका बिरामीले विशेषज्ञको सल्लाह र निरीक्षणमा मात्र कपाल भाती गर्नुपर्छ ।
• कपाल भातीमा पद्मासनमा बस्दा दुवै हातले चित्त मुद्रा बनाइन्छ । गहिरो सास भित्र तर्फ लिदै एक झटका मा सास छोडिन्छ । यस अवधिमा पेट भित्र तानिन्छ ।
• एम्स व्यवस्थापनका अनुसार बिरामीहरूलाई एलोप्याथी औषधि सँगै योग गर्न समेत सल्लाह दिइ राखिएको छ । यसका लागि फिजियोलोजी विभागमा नै योगा विंग बनाइएको छ ।