‘सबै प्रकारका क्लोरपाइरिफस कीटनाशकमा प्रतिबन्ध आवश्यक’

विश्वका करिब ४० देशहरूले प्रतिबन्ध गरिसकेको घातक विषादी क्लोरपाइरिफस लाई नेपालमा पनि आयात, बिक्री, वितरण र प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाउनु अत्यावश्यक छ । क्लोरपाइरिफस को कारण ले उत्पन्न स्वास्थ्य र वातावरणीय समस्या र प्रभावहरूलाई सम्बोधन गर्न छिटो पाइला चाल्नु पर्छ ।

नेपालमा प्रयोग हुने शीर्ष १० कीटनाशक विषादीहरू मध्ये क्लोरपाइरिफोस समेत एक हो ।  क्लोरपाइरिफस नेपालमा सन् २००० मा पहिलो पटक दर्ता गरिएको हो । यो कीटनाशकको रूपमा प्रयोग हुने अर्गानोफस्फेट समूहको अति घातक विषादी हो ।

नेपालमा यसको विभिन्न सक्रिय तत्त्वहरू जौ, गहुँ, धान, चना, पहेँलो दाल (मुँग), बदाम, उखु, कपास, तोरी, भान्टा, बन्दागोभी, काउली, प्याज, आलु, सुन्तला, आदि जस्ता विभिन्न बालीहरूमा व्यापक रूपमा प्रयोग हुने गरेका छन् ।

यो फट्याङग्रा, लाम खुट्टे र राउन्ड वर्म्स लगायत विभिन्न प्रकारका कीटाणुहरू नियन्त्रण गर्न प्रयोग गरिने विषादी हो । यो एक न्युरोटाक्सिक कीटनाशक हो, जसले किराहरूको स्नायु प्रणालीमा इन्जाइमको उत्पादन रोकेर तिनिहरूलाई मार्दछ । जुन मानव र अन्य जनावरहरूको स्नायु कोषहरूमा पनि उतिकै हानी गर्न सक्छ ।

नेपालमा जम्मा २९५ व्यापारिक नाम र क्लोरपाइरिफसका विभिन्न फरमुलेसनमा आयात, बिक्री, वितरण र प्रयोग हुँदै आएको छ । क्लोरपाइरिफस २० प्रतिशत इसी, क्लोरपाइरिफस १० प्रतिशत जीआर, क्लोरपाइरिफस १.५ प्रतिशत डिपी, क्लोरपाइरिफस ५० प्रतिशत +साइपरमेथ्रिन ५ प्रतिशत इसी, क्लोरपाइरिफस १६ प्रतिशत +अन्फासाइपरमेथ्रिन १ प्रतिशत ईसी नेपालमा मुख्य तया विभिन्न देशहरू खासगरी भारत, चिन र जोर्डनबाट आयात हुने गरेको छ ।

क्लोरपाइरिफस (ठोस र तरल)को विभिन्न फरमुलेसनमा आयातको प्रवृत्तिलाई हेर्दा विगत वर्षहरूमा बढ्दो मात्रामा आयात र प्रयोग भइरहेको छ ।

नेपालमा आर्थिक वर्ष २०७७–७८ मा आयात भएको कुल कीटनाशक (१६३३८० किलोग्राम) को करिब ५०.७० प्रतिशत (८२८४९ .५४ किलोग्राम) क्लोरपाइरिफस रहेको थियो।

क्लोरपाइरिफसको बढ्दो प्रयोग सँग, मानव स्वास्थ्य र वातावरणमा प्रभाव पनि बढ्दै गएको प्रमाणहरू अध्ययनबाट प्रमाणित भइरहेका छन् ।

दक्षिणी नेपालका रूपन्देही जिल्लामा उत्पादन हुने तीन मुख्य तरकारी बालीमा रहेका २३ वटा विषादी (अर्गानोफोस्फेट, अर्गानोक्लोरिन, एकेरिसाइड, फङ्गिसाइड र जैविक विषादी) को अवशेषको विश्लेषण गरी तरकारीमा रहेको विषादीको अवशेष मूल्याङ्कन गर्न र सम्बन्धित मानव स्वास्थ्य जोखिमको जाँच गर्न अध्ययन गरिएको थियो । जम्मा ८६, २७ भन्टा, २७ खुर्सानी र ३२  (गोलभेँडा) तरकारीका नमुनाहरू परम्परागत खेती (एन≠६७) र एकीकृत कीट व्यवस्थापन (आइपीएम) क्षेत्रहरू (एन≠ १९)को प्रतिनिधित्व गर्ने खेतहरूबाट संकलन गरिएको थियो ।

तरकारीका नमुनाहरूमा २३ प्रकारका विषादीहरू परीक्षण गरिएका विश्लेषकहरू (एनेलाईटस) मध्ये, १४ फरक अवशेषहरू (लगभग ६१ प्रतिशत परीक्षण गरिएका विश्लेषकहरू) पत्ता लागेको थियो ।

परीक्षण गरिएका तरकारी नमुनाहरूको लगभग ९७ प्रतिशत मा कम्तीमा एक विश्लेषक पाइएको थियो । भन्टा को ९३ प्रतिशत र खुर्सानी र गोलभेँडाको सबै नमुनामा विषादीको अवशेष भेटिएको थियो । भन्टा को ५६ प्रतिशत, खुर्सानीको ९६ प्रतिशत र गोलभेँडाका सबै नमुनामा एक भन्दा धेरै विषादीहरूको अवशेष देखिएको थियो । भन्टामा पत्ता लागेका कुल कीटनाशक अवशेषहरूको दायरा क्रमशः १.७१–२३१ माइक्रोग्राम/केजी, खुर्सानी ४.९७–५०७ माइक्रोग्राम/केजी र टमाटर १३.१–३४६५ माइक्रोग्राम/केजी थियो। यी तरकारीहरूमा सबैभन्दा धेरै पत्ता लागेका कीटनाशकहरू कार्बेन्डाजिम र क्लोरपाइरिफोस थिए। भन्टाको ४ प्रतिशत, गोलभेँडाको ४४ प्रतिशत , र खुर्सानीको नमुनाहरूको १९ प्रतिशत मा कीटनाशक अवशेषहरू ईयू अधिकतम अवशेष सीमा (एमआरएल) भन्दा बढि पाइएको थियो ।

परीक्षण गरिएका २७ भन्टाको नमुनाहरू मध्ये ११ (४१ प्रतिशत) वटामा क्लोरपाइरिफस १.१९ देखि ४५.३  माइक्रोग्राम/केजी, परीक्षण गरिएका ३२ गोलभेँडाको नमुनाहरू मध्ये ३० (९४ प्रतिशत) वटामा क्लोरपाइरिफस १.०७–१७७२  माइक्रोग्राम/केजी र परीक्षण गरिएका २७ खुर्सानीको नमूनाहरु मध्ये २२ (८१ प्रतिशत) वटामा क्लोरपाइरिफस १.२९–४९१ माइक्रोग्राम/केजी सम्म पाइएको थियो।

साथै ट्राइजोफोस, ओमेथोएट, क्लोरपाइरिफोस र कार्बेन्डाजिमका अवशेषहरू इयु एमआरएल एस (१० माइक्रोग्राम/केजी) भन्दा बढी पाइएको थियो । क्लोरपाइरिफोस टमाटरको नमुनाहरूको ४४ प्रतिशत मा (१०.६–१७७२ माइक्रोग्राम/केजी) र खुर्सानी नमुनाहरूमा १९ प्रतिशत मा (१०.५–४९१ माइक्रोग्राम/केजी ईयू अधिकतम अवशेष सीमा (एमआरएल) भन्दा बढि पाइएको थियो । साथै, टमाटरको २५ प्रतिशत नमुनामा क्लोरपाइरिफस र ४ प्रतिशत खुर्सानीमा नेपाली खाद्य पदार्थ एमआरएल (५० माइक्रोग्राम/केजी) भन्दा बढी क्लोरपाइरिफोस पाइएको थियो। आईपीएम क्षेत्रबाट तरकारी बालीहरूमा विषादी अवशेषहरूको मात्रा निकै कम थियो, जसले विषादी हरूको जोखिमबाट आहार जोखिमहरू कम गर्न आइपीएम प्रणालीहरूको ठूलो योगदान रहेको छ ।

त्यसैगरी, किसानलाई विषादीको अठार लक्षण र लक्षणबारे सोधेर प्रयोग गरिने विषादीको स्वास्थ्यमा पर्ने असरबारे पत्ता लागेको अर्को अध्ययन अनुसार ६२८ सहभागी मध्ये ३१७ सहभागी (५०.५ प्रतिशत) ले विषादी छर्केको तुरुन्तै असुविधा भएको गुनासो गरे। लगभग ४३.७ प्रतिशत सहभागीहरूले टाउको दुख्ने गुनासो गरे, त्यसपछि धमिलो दृष्टि २५.४ प्रतिशत, ढाड दुखाइ २४.३ प्रतिशत, र चक्कर र वाकवाकी १९.७ प्रतिशत ले गुनासो गरेको थिए । एक दशांश भन्दा बढी सहभागीहरूले मुख सुक्खा हुने, छालाको जलन र मांसपेशी सम्बन्धी रोगको गुनासो गरे र एक दशांश भन्दा कम सहभागीहरूले अत्याधिक थकाइ, भोक नलाग्ने, श्वासप्रश्वासमा कठिनाइ र बोल्न गाह्रो भएको गुनासो गरे (अर्याल, केके, अगस्त २०१६) ।

यस बाहेक, अन्तर्वार्ताको समयमा सहभागीहरू माझ आत्म–रिपोर्ट गरिएको पुरानो रोगको खोजी गरिएको थियो। कुल सहभागीहरू मध्ये, एक दशांश सहभागीहरू (९.९ प्रतिशत) लाई पुरानो रोगहरू भएको रिपोर्ट गरियो। ती मध्ये, क्रोनिक न्यूरोपैथिक (२४.२ प्रतिशत) सबैभन्दा सामान्य रोग थियो, त्यसपछि गठिया १९.४ प्रतिशत, हृदय रोग १७.७ प्रतिशत र मधुमेह १६.१ प्रतिशत थियो। नेपालमा विषादीको प्रयोगसम्बन्धी विभिन्न कानुनी प्रावधानहरू छन्।

विषादी ऐन २०१९ (विस २०७६) ले मानव स्वास्थ्य, जनावर र यस साग सम्बन्धित मामिलाहरूमा हुने जोखिमलाई रोक्नको लागि देश भित्र विषादीहरूको आयात, उत्पादन, बिक्री, वितरण र प्रयोगलाई नियमन गर्दछ।

नेपालले वातावरणीय प्रदूषण न्यूनीकरण गर्न र विषादी लगायत कृषि रसायन व्यवस्थापन गर्न स्टकहोम महा सन्धि, बासेल महा सन्धि र रोटरडम महा सन्धिहरूलाई अनुमोदन गरिसकेको छ।

निष्कर्ष, सिफारिस

• नेपालमा ठूलो परिमाणमा क्लोरपाइरिफोस (ठोस, तरल र मिश्रण) को आयात र बढ्दो प्रयोग सँग, मानव स्वास्थ्य र वातावरणमा क्लोरपाइरिफसको प्रभाव पनि बढ्दै गएको हुँदै आएको छ ।
• अध्ययनहरूले स्वास्थ्य सम्बन्धी चिन्ताको स्तरमा यसको प्रयोग गरेर उत्पादित तरकारीहरूमा एक वा एक भन्दा बढी विषादीहरूको अवशेषहरू निकै उच्च स्तरमा पाउने गरेको छ।
• अध्ययनहरूले यी क्लोरपाइरिफोस कीटनाशकहरू प्रयोग गरेर सम्बन्धित किसानहरूको स्वास्थ्यमा गम्भीर स्तरको प्रभावहरू पनि देखा परेको छ
• क्लोरपाइरिफोस र यसका अन्य डेरिभेटिभहरू लगभग ४० धेरै देशहरूमा प्रतिबन्धित भैसकेका छन्, यसलाई नेपालमा पनि तत्काल प्रतिबन्ध गर्नु पर्दछ र सुरक्षित विकल्पहरू प्रवर्धन गर्नु पर्दछ।
• क्लोरपाइरिफोसलाई स्टोकहोम पप्स (पीओपी) महा सन्धिको अनुसूची ए (उन्मूलन) र रोटरड्याम महा सन्धिको अनुसूची ३ मा समावेश गर्ने अन्तिम मूल्यांकनको क्रममा छ, तसर्थ, नेपाल सरकारले पनि उनीहरूलाई प्रतिबन्ध लगाउन र यसको कारण श्रीजित स्वास्थ्य र वातावरणीय समस्या र प्रभावहरूलाई सम्बोधन गर्न उपयुक्त कदम चाल्ने यो सही समय हो ।
• प्रतिबन्धित क्लोरपाइरिफोसको बजार र पसलहरूमा बाँकी रहेको विषादीलाई व्यवस्थित तवरले सङ्कलन र वातावरण मैत्री तवरले विसर्जन गर्नु पर्छ । (वातावरण वैज्ञानिक साह जनस्वास्थ्य तथा वातावरण प्रवर्धन केन्द्र (सिफेड) का कार्यकारी निर्देशक हुन)